“Ik maak kunst voor de gewone mens – over de gewone mens.” Dat eenvoudige, compromisloze credo loopt als een rode draad door het leven en werk van Willem Pauwels (1910–2005), beter bekend als Wilchar.

Scherper krijg je de missie van deze Brusselse kunstenaar, verzetsstrijder en levenslange anarchist niet samengevat. Met zijn penseel, guts en drukinkt voerde hij decennialang strijd tegen ongelijkheid, onrecht en oppervlakkigheid. En altijd met een flinke scheut humor, eigenzinnigheid en engagement.

Zijn werk brandt, schuurt, hakt en heelt — allemaal tegelijk. Hij schilderde, sneed en drukte met vuur in zijn pen en inkt. Niet om te behagen, maar om iets recht te zetten. Of om iets omver te duwen.

Een koekoeksjong in Brussel

Geboren in een arm arbeidersgezin in Brussel voelde Wilchar zich al van jongs af aan een buitenstaander. Niemand in huis las, niemand schilderde. Maar de jonge Wilchar raakte gefascineerd door kunst. Op zijn dertiende dwaalde hij alleen door de galerijen van de hoofdstad. 

Een jaar later startte hij als leerjongen in een lithografisch atelier. De academie? Daar hield hij het niet lang vol. Te stijf, te elitair. Hij zou zichzelf vormen, op zijn eigen ritme, in zijn eigen richting.

Van affiche tot aquarel

Zijn eerste artistieke stappen zette hij als ontwerper van politieke affiches voor de Belgische Werkliedenpartij (BWP) en later voor de Kommunistische Partij. Hij geloofde in kunst met een boodschap: helder, radicaal, en zonder franjes. Vlijmscherp. Zijn affiches voor stakingsacties, vredesbetogingen of 1 mei-optochten spreken voor zich — zelfs zonder tekst.

Zijn werk trok de aandacht van de bezetter: in 1943 werd hij gearresteerd en opgesloten in het kamp van Breendonk. De lijdensweg die hij daar meemaakte, tekende hij later in een reeks schrijnende aquarellen. “Altijd slagen, slagen, slagen,” herinnerde hij zich. 

Tegen kerk, koning en kapitaal

Na de oorlog verbrak Wilchar de banden met de Kommunistische Partij. Hij had genoeg van dogma’s. Liever dan slogans schilderde hij twijfels. Hij bleef overtuigd anarchist, maar zonder vlag. In zijn latere werk dook hij dieper: tableaus vol satire, maatschappijkritiek en frustratie. Hij werkte verder in de marge, ver van de kunstmarkt.

“Kunst moet iets betekenen,” zei hij, “of ze is waardeloos.” Hij bewonderde kunstenaars als Goya, Frans Masereel en Käthe Kollwitz. Kunstenaars die de wereld in de ogen durfden kijken. Die partij kozen. Hij viel de naoorlogse samenleving met snijdende spot aan: het establishment, de kerk, het kapitaal – niemand werd gespaard. Hij schilderde de hypocrisie van priesters, de zelfgenoegzaamheid van ministers, de hebzucht van de burgerij. Zijn aanklacht werd soms grotesk, zijn beelden vaak karikaturaal, maar altijd met de ernst van iemand die zich betrokken voelde

Vanaf de jaren 1970 waagde hij zich aan grotere schilderijen: tableaus vol detail en betekenis, opgebouwd rond één scène, met errond figuren die samen een visuele aanklacht vormen. Het zijn geen gemakkelijke werken. Ze vragen tijd, aandacht, betrokkenheid – net als de strijd die ze verbeelden.

Kunst als spiegel

Voor Wilchar was kunst geen luxeproduct, maar een instrument voor bewustwording. Geen artefact voor de happy few, maar een spiegel voor wie wil kijken. 

Zijn werk staat in dienst van wie “zijn leven verliest door het te moeten verdienen” – de werkende mens. Dat verklaart waarom hij zelden opduikt in musea of kunstcatalogi, maar des te vaker in volkshuizen, tentoonstellingsruimtes van vakbonden en politieke cafés. Zijn werk was te scherp, te politiek, te moeilijk te kaderen in een kunstwereld die liever over vorm praat dan over inhoud.

Wilchar stierf in 2005, 94 jaar oud. Tot het einde bleef hij schilderen en schrijven. Hij inspireerde generaties grafische kunstenaars, illustratoren en activisten.

In een tijd waarin kunst steeds vaker draait om marktwaarde, herinnert Wilchar eraan dat beelden ook wapens kunnen zijn. Om te denken, te voelen en te veranderen.

Terug naar Breendonk

In 1993 keerde Wilchar op 83-jarige leeftijd terug naar Breendonk voor de documentaire Les Larmes Noires. De ervaring greep hem naar de keel, maar hij vond het nodig. Voor de geschiedenis. Voor de waarheid. Geen heldenverering – hij weigerde consequent medailles – maar getuigenis. “Ik wil geen eretekens van zij die medeverantwoordelijk zijn voor het uitbreken van de oorlog,” zei hij.